Trong những năm gần đây, cơ hội học tập ở bậc đại học của người dân Việt Nam đã tăng lên đáng kể nhờ gia tăng thu nhập, tăng số lượng cơ sở đào tạo đại học,và nới lỏng việc tuyển sinh đầu vào đại học. Thực trạng này  làm gia tăng cơ hội chọn trường, chọn ngành, chọn chương trình học và cũng làm người học có những lúng túng nhất định khi phải đưa ra quyết định cho việc học đại học của mình. Bài viết này chia sẻ quan điểm về cách tiếp cận xây dựng chương trình đào tạo, những quan niệm sai lầm thường gặp khi lựa chọn ngành và chọn chương trình đào tạo. Bài viết cũng chia sẻ cách xây dựng chương trình đào tạo ngành Kinh tế Phát triển tại Học viện Chính sách và Phát triển như một tình huống minh họa.

Cán bộ, giảng viên, và sinh viên của Khoa Kinh tế Phát triển trong chuyến đi thực tế tại Quảng Ninh

1. Quan điểm về chương trình đào tại học

Chương trình đào tạo được xem là một trong những yếu tố có vai trò quan trọng nhất trong hoạt động đào tạo của một trường đại học. Nếu như ở các cấp phổ thông, chương trình đào tạo gần như giống nhau ở tất cả các trường công lập, thì chương trình đào tạo có độ khác biệt rõ rệt giữa các trường đại học, kể cả giữa các ngành hay chuyên ngành giống nhau ở các trường khác nhau. Những hoạt động trên giảng đường chịu ảnh hưởng trực tiếp từ nội dung chương trình đào tạo. Một chương trình đào tạo tốt có thể cung cấp động lực để việc giảng dạy và học tập được hiệu quả hơn. Ngược lại, chương trình đào tạo không phù hợp có thể tạo ra những cản trở và ràng buộc khả năng sáng tạo và phát triển của người dạy và người học.

Cách thức xây dựng chương trình đào tạo bậc đại học phụ thuộc trước hết vào quan điểm về khái niệm chương trình đào tạo. Theo Ủy ban Nghiên cứu Quốc gia của Mỹ (National Research Council -NRC,1998), chương trình đào tạo là một bản kế hoạch hoạt động bao gồm nội dung đào tạo, các hành động và ứng xử kỳ vọng của giảng viên, các hành động và ứng xử kỳ vọng của sinh viên, các phương tiện để chuyển tải nội dung môn học (giáo trình, các bài tập thực nghiệm, chương trình máy tính, đề kiểm tra, các chiến lược sư phạm), và cấu trúc các hoạt động của giáo viên và sinh viên. Một số tác giả khác cũng có chung quan điểm cho rằng chương trình đào tạo là một quy trình chính thức hoặc không chính thức, trong đó người học học kiến thức hoặc kỹ năng mới (Shariatmadari, 1991), người học đối diện với các vấn đề khác nhau của môi trường (Barani, 2011), người học được cung cấp một chuỗi liên tục các cơ hội học tập (Mehrmohammadi, 2009) để thay đổi thái độ và giá trị của bản thân. Dưới góc nhìn chương trình đào tạo là một chuỗi các cơ hội học tập được cung cấp cho sinh viên, Philip Jackson (1968) cho rằng chương trình đào tạo ở một trường học không chỉ bao gồm chương trình đào tạo chính thức mà còn bao gồm cả chương trình đào tạo ẩn (hidden curriculum). Chương trình đào tạo ẩn đề cập đến các thông điệp được truyền đạt bởi tổ chức và hoạt động của trường học ngoài các tuyên bố chính thức hoặc công khai về sứ mệnh của trường và hướng dẫn chương trình môn học. Thông điệp của chương trình đào tạo ẩn thường liên quan đến thái độ, giá trị, niềm tin và hành vi. Ví dụ, các quy định kỷ luật trong trường học, cách ứng xử giữa giảng viên với sinh viên, cách sắp xếp các môn học và các hoạt động, đều là những ví dụ nổi bật về chương trình đào tạo ẩn. Chương trình đào tạo ẩn tạo ra văn hóa đời sống học đường. Đó là dẫn dắt sinh viên hòa nhập vào một xã hội đầy đủ các đặc điểm đương đại.

Nhìn chung, các nghiên cứu đều thể hiện một quan điểm chung là chương trình đào tạo không chỉ đơn giản là một tập hợp các môn học được trang bị cho sinh viên trong toàn khóa học, mà là một quy trình, hoặc một chuỗi các cơ hội được cung cấp cho sinh viên trong khóa học.

Cán bộ, giảng viên, và sinh viên của Khoa Kinh tế Phát triển trong chuyến đi thực tế tại Quảng Ninh

2. Cơ sở lý thuyết dùng cho xây dựng chương trình đào tạo

Cách thức xây dựng chương trình đào tạo còn phụ thuộc vào triết lý giáo dục, lý thuyết cơ sở dùng để xây dựng chương trình đào tạo. Việc lựa chọn triết lý giáo dục, lựa chọn lý thuyết cơ sở cho xây dựng chương trình đào tạo phụ thuộc vào quan điểm của từng trường đại học. Bài viết này lấy chương trình đào tạo ngành Kinh tế Phát triển tại Học viện Chính sách và Phát triển để làm một tình huống minh họa về cách sử dụng lý thuyết cơ sở nhằm định hướng xây dựng chương trình đào tạo.

Ngành Kinh tế Phát triển tại Học viện Chính sách và Phát triển hiện có ba chuyên ngành là Kinh tế Phát triển, Kế hoạch Phát triển, Kinh tế Hợp tác. Cấu trúc chương trình của cả ba chuyên ngành đều gồm các khối môn học bắt buộc và khối môn học lựa chọn. Trong đó, khối môn học bắt buộc gồm các khối kiến thức đại cương, cơ sở ngành, ngành, và chuyên ngành. Khối môn học lựa chọn gồm hầu hết các môn học của các chuyên ngành khác trong Học viện, cho phép sinh viên lựa chọn và theo học nhằm đa dạng hóa kiến thức và kỹ năng. Chương trình được thiết kế để cung cấp cho sinh viên một chuỗi cơ hội học tập và trao đổi gồm: học tập và trao đổi trên giảng đường; tự học để tích lũy và phát triển kiến thức; học tập thực tế qua các học phần thực tế hoặc các chuyến khảo sát; học tập thực tế thông qua các đợt triển khai nghiên cứu hành động (action research - người nghiên cứu và người tham gia cùng thực hiện và trải nghiệm một giải pháp cụ thể để thay đổi tình hình thực tại).

Trả lời lý do lựa chọn cách tiếp cận trên, TS. Bùi Thị Hoàng Mai - phó trưởng khoa - Khoa Kinh tế Phát triển đã có phần chia sẻ sâu sắc về cách tiếp cận xây dựng chương trình đào tạo dựa trên một lý thuyết cơ sở nhất định. Theo TS. Bùi Thị Hoàng Mai, khi nghiên cứu để định hướng phát triển chương trình đào tạo các chuyên ngành, Khoa Kinh tế Phát triển không những tham khảo các quy định pháp lý của Việt Nam về xây dựng chương trình đào tạo bậc đại học, tham khảo chương trình đào tạo các ngành đúng hoặc ngành gần của các trường đại học trong và ngoài nước, mà còn xác định cách tiếp cận để xây dựng chương trình đào tạo dựa trên rà soát các lý thuyết về chương trình đào tạo, về học tập, về các yếu tố tạo nên sự thành công của sinh viên, và các lý thuyết về sáng tạo tri thức. Tiến sĩ Mai cho biết, có nhiều lý thuyết liên quan đến chương trình đào tạo như Lý thuyết chương trình đào tạo (Curriculum theory), lý thuyết về học tập (Learning theory), và nhiều lý thuyết quản trị dựa trên tri thức. Sau rà soát nhiều lý thuyết, nhóm nghiên cứu xây dựng chương trình đào tạo của Khoa đã lựa chọn tư tưởng của Lý thuyết Sáng tạo tri thức của Nonaka (1994) để làm định hướng thiết kế chương trình đào tạo.

Luận điểm cơ bản của Lý thuyết sáng tạo tri thức là:

- Quá trình sáng tạo tri thức là quá trình chuyển hóa không ngừng giữa tri thức ẩn và tri thức hiện. Trong đó, hiểu một cách đơn giản thì tri thức ẩn là những tri thức có tính cá nhân, chưa được trình bày hay hệ thống lại thành tài liệu hay hệ thống thông tin cụ thể để trở thành tri thức cho cộng đồng. Tri thức hiện là tri thức ẩn đã được hệ thống, được trình bày ở các tài liệu hay hệ thống thông tin cụ thể, được cộng đồng tiếp nhận và mài giũa để trở thành tri thức chung của cộng đồng hay rộng hơn là của nhân loại.

- Quá trình chuyển hóa giữa tri thức ẩn và tri thức hiện trải qua bốn công đoạn:

1 – Chuyển đổi từ tri thức ẩn thành tri thức ẩn (Giao lưu xã hội – socialization): Đây là giai đoạn các cá nhân chia sẻ kiến thức, kinh nghiệm, trải nghiệm của họ cho bạn bè, nhóm, hoặc cho cộng đồng. Ở giai đoạn này, các cá nhân chuyển đổi tri thức ẩn thành tri thức ẩn, chưa được hệ thống hóa.

2 – Chuyển đổi từ tri thức ẩn thành tri thức hiện (Ngoại hóa – externalization): Đây là giai đoạn tri thức ẩn được chia sẻ nhiều trong cộng đồng và được hệ thống hóa, biến đổi thành tri thức chung, được lưu lại dưới dạng các tài liệu, công thức, mô hình, trở thành tri thức hiện.

3 – Chuyển đổi từ tri thức hiện sang tri thức hiện (Kết hợp – combination): Các tri thức hiện được kết hợp với nhau để trở thành một hệ thống kiến thức phức tạp hơn, trở nên phổ biến hơn trong xã hội.

4 – Chuyển đổi từ tri thức hiện thành tri thức ẩn (Nội hóa – internalization): Các cá nhân tiếp thu tri thức hiện trong xã hội hay trong tổ chức để trở thành tri thức ẩn của riêng mình.

Cán bộ, giảng viên, và sinh viên của Khoa Kinh tế Phát triển trong chuyến đi thực tế tại Quảng Ninh

Quá trình chuyển đổi liên tục giữa tri thức ẩn và tri thức hiện sẽ làm giàu lượng tri thức của cá nhân, tổ chức, và toàn xã hội. Điều kiện để quá trình này diễn ra liên tục là sự đa dạng về kiến thức, kĩ năng, một môi trường dân chủ và tin tưởng, và cơ hội tương tác.

Với các luận điểm cơ bản trên, hướng áp dụng lý thuyết sáng tạo tri thức vào xây dựng chương trình đào tạo tại Khoa Kinh tế Phát triển - Học viện Chính sách và Phát triển là: Coi việc người học và người dạy tham gia trong một chương trình đào tạo là một quá trình sáng tạo tri thức, không phải là một quá trình truyền đạt kiến thức một chiều từ người dạy đến người học. Theo cách tiếp cận này, nếu sinh viên chỉ tiếp thu kiến thức thông qua nghe giảng và ghi chép ở trên lớp thì sinh viên chỉ thu được tri thức ẩn. Sinh viên và sinh viên, sinh viên và giảng viên, sinh viên và cộng đồng trong và ngoài cơ sở đào tạo cần được tạo nhiều cơ hội trao đổi, thực hành, trải nghiệm thực tiễn để tạo ra quá trình chuyển hóa liên tục giữa tri thức ẩn và tri thức hiện, từ đó thúc đẩy quá trình sáng tạo tri thức. Ví dụ, sinh viên có cơ hội tham gia cùng thực hiện các nghiên cứu có giảng viên hướng dẫn đồng hành, sinh viên tham gia các dự án cùng giảng viên, sinh viên có bài tập nhóm, các câu lạc bộ, nghiên cứu khoa học sinh viên để cùng nhau trao đổi và học hỏi. Theo cách tiếp cận đó, chương trình đào tạo ngành Kinh tế Phát triển được thiết kế có phân bổ thời lượng học thành các tiết lý thuyết, bài tập thực hành cá nhân, bài tập nhóm, bài tập thuyết trình, bài tập tự học và trải nghiệm trong từng môn học. Chương trình đào tạo của ngành được thiết kế để người học có cơ hội tham gia các hoạt động nghiên cứu khoa học, các hoạt động thực tiễn, các hoạt động ngoại khóa, các hoạt động tập thể, các chuyến thực địa. Người học có thời gian tự học, tự thực hành, tự trải nghiệm để biến kiến thức được học thành kiến thức của mình. Cách thiết kế này giúp cho quá trình giao lưu xã hội, ngoại hóa, kết hợp và nội hóa được thực hiện liên tục.

Nhìn chung, việc vận dụng lý thuyết sáng tạo tri thức giúp cho từng quy trình chi tiết khi thực hiện chương trình đào tạo của ngành Kinh tế Phát triển tại Học viện đều hướng tới vòng chuyển hóa không ngừng giữa tri thức ẩn và tri thức hiện. Vì vậy, chương trình nhấn mạnh quá trình trao đổi, cá nhân học hỏi, tiếp thu kiến thức, biến kiến thức từ bên ngoài thành kiến thức của mình, hình thành logic giữa các khối kiến thức thu được, vận dụng kiến thức, rồi sáng tạo tri thức mới từ kiến thức vận dụng được đó.

Để thống nhất tư tưởng và cách thức thực hiện chương trình đào tạo, nhóm nghiên cứu của khoa cũng đã chỉ ra những quan điểm cùng chiều và những quan điểm ngược chiều với lý thuyết sáng tạo tri thức như được trình bày ở Bảng 1 dưới đây. Theo bảng này, nhóm nghiên cứu đã cố gắng thiết kế việc thực hiện chương trình đào tạo theo những quan điểm cùng chiều với lý thuyết sáng tạo tri thức.

Bảng 1: Liên hệ giữa các luận điểm của Lý thuyết sáng tạo tri thức và nội dung chương trình đào tạo